Gayetü'l-Beyan Fi Hakikati'l-İnsan Yahud 'İlm-i Ahval-i Ruh_{İnsanın Hakikati Hakkında En Son Açıklama yahut Psikoloji}

"Hikemi ilimlerin başlangıcı psikolojidir. Natık nefs, yani ben zamirinin gösterileni olan manevi cevher bir hakikattir ki, varlığı asla inkar olunamaz. Görünüşler alemine olan inancın zihinde şüphe darbesine uğraması ihtimal dahilindedir, lakin hiç bir vakit natık nefsin varlığını tasdik etmemek mümkün değildir.

İmdi insan ruhu vücut binasının ortadan kaldırılmayacak bir esasıdır ve bununla beraber bilgi hakikatinin başlangıç noktasıdır. Düşünüyorum, öyleyse varım.

Yukarıda beyan olduğu üzere bilinç natık nefsin varlığını ve özelliklerini tasdik eden manevi duyum veyahut içebakış demektir. Bilinç tasdiklerinden doğan kesinlik mutlaktır. Fransız filozoflarından Descartes demiştir ki bilmel başka ve bildiğini bilmek başkadır. Bu söze şunu da ilave edebiliriz ki, duymak başka ve duyduğunu bilmek başkadır; İşte bu bilinç bilgisi kesinlik ifade eden bilgidir. Eğer bilince ilişkin bilgiler kesinlik taşıyor olmasa, natık nefsimiz daima vehim ve hayal pençesinde perişan olur."