İslami Türk Edebiyatı Tedkik Ve Metodlarının Genel Esasları Ve Mazmun Anahtarları

Bir araştırmanın ilk şartı, o araştırma için gerekli metodu belirlemek, ikincisi de, tesbit edilen metodu geliştirebilmektedir.
Metod tesbiti ve geliştirilmesi için gerekli malzemeyi, yer, zaman, maddî ve manevî çevre açısından değerlendirmek, bahis konusu malzemenin hangi gaye için kullanıldığını bilmek de elzemdir.
Konumuz İslâmî Türk Edebiyatı olduğuna göre, bu konudaki edebî eserin kültür ve medeniyet dâiresi ile zaman dilimleri içindeki içtimaî, siyâsî ve edebî akımların değişme ve gelişme seyrinin gözden uzak tutulmaması lâzımdır.
İslâmî Türk Edebiyatının, Türklerin İslâmiyeti yeni kabulü ile şekillenen ilk dönem metinlerinde, hem Türk kültürü ve İslâm medeniyeti ile ilgili, hem de arkaik unsurlar yer almaktadır. Bu ilk eserlerde millî ve dinî şahsiyetlerin isim ve meziyetleri yanında, darb-ı mesellere, âyet ve hadîs meallerine; eski inançlara bağlı unsurlara, msl. ilm-i tencîm "yıldızlar ilmi", tılsım vb. na rastlanmaktadır.
Bahis konusu ilk dönem veya geçiş dönemi metinlerinde takip edilecek metod, malzemenin o günkü şartlar dâhilindeki önem derecesine bağlı olacaktır. Fakat bu dönemde hareket veya dayanak noktası öncelikle âyet ve hadîsler olduğuna göre, malzemenin önem derecesine göre sıralaması âyet ve hadîs meallerinin tesbitinden sonraya, mecburen bırakılacaktır.
İslâmî Türk Edebiyatı içinde önemli bir konu da remizlerdir ki, ilk dönem bunları "remiz", diye adlandırılırken, ikinci dönemde, yâni tasavvufî çerçevede bunlara bazen "remiz" bazen "mazmun" demek mecburiyeti hâsıl olacaktır. Ve bu kelime veya mefhumların gerek Dîvân, gerek Tasavvuf Edebiyatı çerçevesinde sık-sık kullanıldığı görülecektir.
İslâmî Türk Edebiyatı tetkik metodlarının tatbik alanları çerçevesini coğrafî, tarihî ve içtimaî şartlara bağlı olarak çizerken ve bu şartların hangisinin ön plânda olduğunu dikkâte alırken, eseri meydana getiren san atkârın tabiat ve istidadının da dikkate alınması gereklidir. Edebiyat içindeki nevî ve şekil değişikliklerinin de bunlardan etkilenmemesi düşünülemez.
İslâm tasavvufunun İslâmî Türk Edebiyatı içindeki yerini belirlerken, mezhep ve tarikat görüşlerini göz önünde bulundurmak, İslâmi tasavvufu çerçevesindeki metinlerin umûmî ve husûsî gidiş yollarını tesbit etmek, yâni tasavvufun gelişme seyriyle, san atkârın hususiyetini göz önünde bulundurmak lâzımdır. Remizlerin de bu çerçeve dâhilinde tetkiki fayda sağlayacaktır. Fakat, tasavvuf etkisinin bütünüyle te sirinde olmayan eserlerdeki remizler (msl. Kutadgu bilig dekiler gibi) de göz ardı edilmemelidir.
İslâmiyetin Türkler arasında yayılmasında büyük rolü olan İslâm tasavvufunun bütün tarîkatlerdeki müşterek esasları da, her tasavvufî metnin tetkikinde göz önünde bulundurulmalıdır. Bu esaslara dayalı ilk dönem tarîkatlerinin ve bunlara mensup mutasavvıfların eserlerinin (msl. Yesevîlik ve Dîvân-ı hikmet gibi) değişik İslâm mezheplerine mensup şahıslar tarafından iltizâm edilmesinin sâdece san atkârın kabiliyetine bağlanamayacağı aşikârdır. Burada, İslâmî esaslara sadâkate ve elastikiyete de dikkat etmemiz lâzımdır. Msl. Dîvân-ı hikmette hem Kur ân a sadâkat görülmekte, hem de elastikî umdelere yer verildiği belirmektedir. Muhtemelen, yeni dini kabul ettirebilmek için böyle bir gidişe ihtiyaç vardı.
Fakat, dirayetsiz şeyhler meselesi üzerine her dönemde gidilmiş, bu hususa eserlerinde değinen mutasavvıflar bulunmuş, hattâ Yunus, konuya, mazmunlar çerçevesinde eğilmiştir (bunu, "Sathiye" diye adlandırılan manzum parçasında görmek mümkündür).
İslâmî Türk Edebiyatı metinlerinde tasavvuf çerçevesine girmiş kelime ve deyimler de, remiz olarak kullanılmaktadır.
İslâmî Türk Edebiyatındaki müşterek malzemeyi:
1.Âyet ve hadîsler veya mealler,
2.Edebî san atlar,
3.Edebî şekiller,
4.Edebî türler sırası içinde tetkik, san at eserini değerlendirmede fayda sağlayacaktır. Yalnız, mazmunlara yönelirken, eserin konusu da aynı derecede önem taşımaktadır.
Talât Onay, remiz ve mazmunları aynı çerçevede mütâlea ederken, meydâna getirdiği eserde esaslı bir birikim aktarmaktadır. Bu sırayı takibe, kitabımızda remiz ve mazmunların konuyla ilişkisi gösterilmeye çalışıldı.
Mazmun anahtarlarını tesibitte önemli olan bir husus da devirler içindeki inanç ve san at çerçevesidir.Toplumun bu konularda değişen ve gelişen bakış açılarını dikkate almak lâzımdır. Son dönem metinlerinde dünyevî hâdiseler ön plâna geçmiş, sonra İslâmî inanç sistemine, bu cümleden olarak da âyet ve hadîslere yönelinmiştir.
Merin tetkikinin önemli çerçeve unsurlarından olan yazı dili ve yazma nüshanın gereğince tavsifi, eserin yazıldığı asrı belirleyeceği için, önemlidir.
Edebî san atlarda ve mazmunlara, gelenek ve göreneklerin de müessir olduğu ve konu teşkil ettiği bilindiğine göre (msl. Mevlid, Nevruz vb.), bu âdetlerin gelişme seyrinin incelenmesi de lâzımdır.
İslâmî Türk Edebiyatında en çok kullanılan remiz ve mazmunlar, beşerî, kültürel ve tasavvufî çerçevede müştereken benimsenmiş olanlardır.
Kitabımız, yukarıdaki plân doğrultusunda kaleme alınmış oldu.