Son Dönem Osmanlı Nüfusu ve Ecnebiler Meselesi

Abdülkadir Gül-Salim Gökçen

Osmanlı Devleti, bilimsel demografi tekniklerini ilk olarak Tanzimat ile birlikte kullanmaya başlamış, iktisadi ve sosyal hayatın değişik yönlerini genel hatları ile bu şekilde ortaya koymaya çalışmıştı. Her ne kadar devlet, vergi verecek kişi sayısını ve orduyu oluşturacak erkek nüfusu belirlemek kaygısı ile demografik çalışmalar yapmış ise de bu çalışmalar, nüfusun genel hatlarının belirlenmesinde de önemli bir rol oynamıştır.

Osmanlı nüfusunu konu alan çalışmalarda gözden kaçan ya da bu kapsamda inceleme konusu yapılmayan unsurlardan birisi, devlet içerisinde yer alan ecnebilerin ('ecanib'in) sayısı ve bunlara ilişkin hukuki düzenlemeler olmuştur. Bu çalışmada, Osmanlı nüfusu içerisinde Osmanlı vatandaşı olan Müslim-Gayrimüslim oranları verilmekle birlikte Osmanlı vatandaşı olmayan ecnebilerin oranları da inceleme konusu yapılmıştır. Aynı zamanda ecnebilerin Osmanlı sosyal hayatı içerisinde durumu çeşitli yönleri ile incelenmiştir.

Kapitülasyonların genişletilerek birçok ülkeye imtiyazlar tanınması, bu ülke vatandaşlarının, Osmanlı topraklarında yoğun bir şekilde seyahat ve ikamet etmeleri ile birlikte çok kolay mal ve mülk sahibi olmalarını da sağlamıştır. I. Dünya Savaşı arifesinde kapitülasyonların tek taraflı olarak kaldırılması , Osmanlı Devleti içerisinde seyahat ve ikamet eden ecnebilerin statüsünü yeniden gözden geçirmeyi gerekli kılmış ve bu yönde yeni hukuki düzenlemelere gidilmiştir. İttihad ve Terraki Hükümeti, yeni mevzuat çerçevisnde, bütün idari birimlere gönderdiği bir talimatname ile ülke içerisindeki ecnebilerin oranını, sayısını ve milliyetini tesbit etmeye çalışmıştır. 1917, 1918 ve 1919 yılları arasında yapılan nüfus cetvelleri neticesinde Osmanlı Devleti'nin son dönemindeki gerçek nüfusu ile birlikte ecnebilerin sayısı da ortaya çıkarılmıştır. Bu suretle ülkenin diğer bütün unsurları ile birlikte ecnebilerin ilgili istatistiki veriler de elde edilmiştir.