Sultan İkinci Abdülhamid Han ile Erzurum Vilâyeti Arasındaki Yazışmalar_(1894-1904)

Bu kitapta, Sultan İkinci Abdülhamid Han ile Erzurum Vilâyeti arasında karşılıklı çekilen telgrafların kaydedildiği "Erzurum Vilâyeti ile Muhabereye Mahsus" iki defteri yayınlıyoruz. 189O'lı yıllar Anadolu'da Ermeni hâdiselerinin çokça yaşandığı bir devir olmuştur. Bundan dolayı da yazışmaların büyük ekseriyetinin muhtevasını Ermeni hâdiseleri teşkil etmektedir. Erzurum vilâyetinde 1895 yılında meydana gelen Ermeni ayaklanmaları ile ilgili her türlü gelişme, anında Mabeyne rapor edilmiş, sultan da talimatlarını vilâyete doğrudan bildirmiştir. İngiltere, Rusya, İtalya gibi devletlerin Erzurum'daki konsolosları Ermeni hareketlerini cesaretlendirdiği gibi haber maksadıyla gelip uzun zaman bölgede kalan Avrupalı gazetecilerin de Ermeni komitecilerini tahrik ve teşvik ettikleri, yayınladığımız bu belgelerden gözlenecektir. Bu hâdiselerden sonra Ermeni komitelerinin Kafkasya'dan Osmanlı topraklarına geçmeleri ve karışıklık çıkarma hazırlıkları ile bunlara karşı alınan ve alınması gereken tedbirlere dâir yazışmalar bu defterlere kaydedilmiştir. Bölge halkının içtimaî ve iktisadî durumu ile mahallî hükümetin mâlî zorlukları belgelere yansımıştır. Bazen askerlerin iaşelerinin karşılanamaması ile asker ve memurların altı-yedi ay maaş alamamasının belgelere yansıması, mâlî ve ekonomik zorlukları göstermesi bakımından mühimdir. Askerî ve mülkî erkânın arasında devamlı problem yaşandığını da bu belgelerden gözlemekteyiz. Belgelere yansıyan diğer bir mevzu, bölgede vazife yapan idarecilerin ağır kış şartlarını ileri sürerek devamlı Erzurum'dan başka yerlere tayin isteğinde bulunmasıdır.